Geloven in vooruitgang?

Reflecties n.a.v. heruitgave van ‘Kapitalisme en vooruitgang’ van Bob Goudzwaard 

Huidige problemen als voortdurende inflatie, milieuvervuiling en eenzaamheid worden voor een belangrijk deel veroorzaakt door het westerse vooruitgangsgeloof in combinatie met het kapitalisme. Dat is de belangrijkste stelling van het onlangs heruitgegeven Kapitalisme en vooruitgang van Bob Goudzwaard (1934-2024).

Gelijktijdige realisatie van normen

De westerse mens gelooft in onbeperkte vooruitgang, en dat geloof heeft zich ook genesteld in hoe de maatschappij en economie ingericht zijn. Dit betekent dat in de economie vooral gestreefd wordt naar technische innovatie, productiegroei en een maximale winst, uitgedrukt in geld. Het moet in de economie echter niet alleen draaien om winst, maar om een ‘simultane (gelijktijdige) realisatie van normen’. Dat betekent dat bij het beoordelen van een initiatief niet alleen gekeken wordt naar de mogelijke winstgevendheid, maar ook of het positief bijdraagt aan de samenleving in brede zin.

In de praktijk worden normen en regels over ethiek en sociale rechtvaardigheid echter vaak hooguit als invloeden achteraf gezien, die de uitkomst van het ‘natuurlijke’ proces van de vrije markt nog wat mogen bijschaven. De vraag wat rechtvaardig is wordt dan vaak gereduceerd tot het herverdelen van welvaart. Zolang iedereen maar meedeelt in de stijging van de koopkracht zit het goed, is dan bijvoorbeeld de gedachte. Ook hieruit blijkt de grote invloed van de overtuiging dat vooruitgang geboden is en bestaat uit de verhoging van de eigen levensstandaard.

‘Het vooruitgangsgeloof is een geestelijke macht.’

Vooruitgangsgeloof

Een sterk punt van het boek is dat het laat zien dat de in het westen (lange tijd) diepgewortelde overtuiging dat de toekomst rijker, vrolijker en gezonder zal en moet worden, daadwerkelijk een geloof is. Goudzwaard omschrijft het zelfs als een geestelijke en ideologische macht. Gedacht vanuit de Bijbel is het echter helemaal niet vanzelfsprekend om altijd maar vooruitgang in de wereldgeschiedenis aan te nemen. Bij de zondeval bleek al welke negatieve gevolgen het ongeremde menselijke streven naar meer heeft.

Ontsluiting van de samenleving

De goede weg ligt volgens Goudzwaard in wat hij de ontsluiting van de samenleving noemt. Het vooruitgangsgeloof beloofde vrijheid en ruimte, maar in werkelijkheid lopen we steeds verder vast in allerlei problemen. Dit geloof leidt dus tot een gesloten samenleving, waarin ook de mens zelf volledig beheerst wordt door de eisen die de vooruitgang aan hem stelt en de negatieve gevolgen die daarmee samenhangen. Door dit vooruitgangsgeloof niet meer de centrale plaats in de samenleving in te laten nemen, is een ontsluiting mogelijk.

Deze ontsluiting is niet te bereiken door een simpel politiek programma, maar is vooral een verandering van mentaliteit. Daarin staat centraal dat we met minder tevreden zullen moeten zijn.

Mensen nadrukkelijk wijzen op hun eigen verantwoordelijkheden in hoe ze arbeiden en consumeren is daarin belangrijk.

‘We zullen met minder tevreden moeten zijn.’

Normen en levensgeluk

Maar willen we deze ontsluiting wel? Voor Goudzwaard is dit een vraag met een religieus aspect. We moeten immers weer het bestaan van normen gaan erkennen die grenzen stellen aan onze mogelijkheden. Die normen kunnen niet zonder een levensbeschouwelijke grondslag en Goudzwaard ziet het christelijk geloof als de basis voor deze normen.

Goudzwaard is niet alleen maar pessimistisch: juist in onze tijd ondervinden veel mensen persoonlijk de schadelijke gevolgen van een grenzeloos leven. Dit betekent dat de boodschap dat levensgeluk niet iets is wat je met eigen dadendrang kunt veroveren maar groeit in een klimaat van gehoorzaamheid en sociale geborgenheid, ook meer aan kan slaan. Hierin ligt ook een uitdaging voor de christelijke politiek: Kunnen we laten zien dat juist binnen duidelijke kaders en een gerichtheid op het hogere werkelijke vrijheid en gemeenschapszin mogelijk is?

Conclusie

Dit boek verdient het om gelezen te worden. Het stelt kritische vragen, ook aan SGP’ers, die net als anderen, gewend zijn geraakt aan een stijgende levensstandaard en toegenomen welvaart. We moeten met minder tevreden zijn, en meer aandacht hebben voor de niet-economische kanten van het menselijke bestaan.

Bestellen