Boekrecensie: Doe zelf normaal

Ogenschijnlijk doet het onderwerp zoals omschreven in de ondertitel zich voor als taai. Maar Maxim Februari schrijft hierover bepaald niet saai, maar op een manier die van begin tot eind boeit. Zinnen die blijk geven van een scherpe analyse, een vleugje humor bevatten en her en der wat rake citaten.

‘Door ‘handige’ nieuwe technologieën te gebruiken, wordt het recht door dwang verdrongen.

De kernboodschap is dat we het proces van digitalisering, dataverzameling en algoritmes zeker niet op z’n beloop kunnen laten. Regels voor omgang met persoonsgegevens en de bescherming van privacy zijn wel het minste wat noodzakelijk is. Maar Februari steekt de spa dieper in de grond: de impact van digitale technologie zal onze samenleving, rechtsstaat en democratie diepgaand beïnvloeden. De manier verandert waarop overheden of bedrijven hun regels opleggen, afdwingen en handhaven. Het gaat ook de wijze waarop het recht werkt in onze samenleving wijzigen. Door ‘handige’ nieuwe technologieën te gebruiken, wordt het recht door dwang verdrongen. In de dagen dat het coronavirus rondwaarde, gaf de QR-code op je smartphone aan of je toegang kreeg tot een restaurant, een bijeenkomst of niet. Met de klimaatcrisis voor ogen, kan de overheid wederom de toevlucht nemen tot technocratische en gecentraliseerde interventies, omdat er sprake is van een noodsituatie. Nood breekt wet is een oud adagium, maar dat rechtvaardigt nog niet om een situatie aan te grijpen als hefboom om principes en normen opzij te schuiven. Denk hierbij aan de bestrijding van terrorisme, het tegengaan van fraude bij kinderopvangtoeslagen, de aanpak van kindermisbruik en recent het indammen van het coronavirus. Terecht dat de SGP zich destijds kritisch opstelde.

Woorden zijn voor een goed democratisch debat wezenlijker dan data, zoals waarden wezenlijker zijn dan normen.

Februari analyseert dat de democratische rechtsstaat van twee kanten onder druk komt te staan. Haast en dwang zijn twee foute ingrediënten die een goede oplossing bepaald niet dichterbij brengen. Want dan gaat de macht zich al gauw niet aan het recht houden. En met het idee dat je autoritair bestuur nodig hebt om de klimaatverandering effectiever aan te pakken, kun je de democratie ongemerkt zomaar op de helling zetten. Door vooral ferm vast te houden aan basale mensenrechten kun je dit risico vermijden. Mijn conclusie zou zijn dat goede democraten en goed functionerende democratieën niet zonder vaste normen en waarden kunnen.

Kun je dan met technologie de democratie stroomlijnen? Dat is maar de vraag, zo concludeer ik uit het betoog van Februari. De parlementaire, vertegenwoordigende democratie dreigt te worden overklast door de zogenoemde ‘grid democracy’: het besluitvormingsproces verspreidt en vertakt zich tot in de uithoeken van het web. Dat knaagt aan de positie en het gezag van bestaande instituties. Dit vormt mede een verklaring voor de onrust in de huidige democratie. Woorden zijn voor een goed democratisch debat wezenlijker dan data, zoals waarden wezenlijker zijn dan normen. Februari benadrukt dat we oog moeten blijven houden voor fundamentele waarden, zoals de menselijke autonomie, het gelijkheidsbeginsel en de onschuldpresumptie. Wat mij betreft, hoort menselijke waardigheid hier als uitgangspunt voorop te gaan. Voor SGP’ers is die waardigheid onlosmakelijk verbonden met het Bijbelse gegeven dat de mens naar (of: in) het beeld Gods geschapen is.

Ieder mens moet de ruimte hebben om zich tot de wet en het recht te kunnen verhouden.

Wanneer digitalisering, dataverzameling en verwerking door computers met behulp van onnavolgbare algoritmes aan ambtenaren de uitvoeringsbesluiten op basis van wetgeving gaan dicteren, wat blijft er dan over van de menselijke vrijheid en verantwoordelijkheid? Ieder mens moet de ruimte hebben om zich tot de wet en het recht te kunnen verhouden. In mijn woorden: de automaat mag onze autonomie niet afpakken. Dat doet afbreuk aan de humaniteit, omdat de ruimte voor een ethische afweging tot niets ineenkrimpt. Evenzo de verantwoordelijkheid die God aan mensen heeft gegeven.

De lezer die concrete oplossingen verwacht aangereikt te krijgen, zal minder tevreden zijn over deze publicatie van Februari. De kracht ervan zit vooral in de analyse. Informatietechnologie die niet wordt beteugeld zal de grondslagen van burgerschap en democratische rechtsstaat ondermijnen. De mens moet de techniek beheren en zich er niet door laten beheersen. Voor oplossing van de problematiek rondom digitalisering en datagedreven besluitvorming heeft Februari wel een advies: zelf blijven nadenken over je gedrag. Dat kan natuurlijk nooit kwaad. Mits je ook denkt vanuit het hart